Pasożyty przewodu pokarmowego

Pasożyt to żywy organizm, który do uzyskiwania pokarmu i do rozmnażania wykorzystuje przewlekle inny organizm żywy będący żywicielem. Pasożyt na poszczególnych etapach swojego cyklu życia i rozmnażania może zakażać różnych żywicieli. O żywicielach pośrednich mówi się, gdy pasożytuje w nich forma larwalna / pośrednia pasożyta, a o żywicielach ostatecznych, gdy pasożytuje w nich dorosła forma rozwojowa.

Pasożyty zwierzęce zakażające zwierzęta i ludzi zwykle pasożytują wewnętrz żywiciela. Najczęstszymi wrotami wnikania pasożyta do organizmu żywiciela jest droga oralna; inne to droga oddechowa oraz przezskórna (np. Schistosoma sp.). W dalszej części artykułu omawiane będą przykłady pasożytów wewnętrznych zasiedlających układ pokarmowy człowieka, takich jak owsiki, glisty, tasiemce, przywry. Przykładami pasożytów zewnętrznych człowieka są świerzb, wszy oraz kleszcze. 

Nie wszystkie zakażenia pasożytnicze wywołują objawy chorobowe u człowieka; infestacje często przebiegają skąpo lub bezobjawowo lub z bardzo niecharakterystycznymi objawami. 

Nasilenie epidemiologiczne zakażeń pasożytniczych u człowieka jest związane i odzwierciedla takie czynniki jak rejon świata, poziom edukacji i warunków bytowych, poziom infrastruktury sanitarnej, obecność skupisk ludzkich, obcowanie ze zwierzętami.

Pasożyty wewnętrzne ludzi obejmują grupy organizmów jednokomórkowych, tj. pierwotniaki, oraz organizmów wielokomórkowych, tj. obleńce i płazińce. W obrębie płazińców wyróżnia się tasiemce i przywry.

Obleńce, czyli robaki obłe, są szeroko rozpowszechnione w środowisku na całym świecie; wiele z nich oprócz pasożytowania żyje również w glebie. Pod względem miejsca pasożytowania w żywicielu grupuje się je na wywołujące choroby tkankowe oraz choroby jelitowe. 

Najpowszechniej występującym pasożytem jelitowym w skali światowej populacji ludzkiej jest Glista ludzka. Inne powszechne, a zarazem poważne choroby pasożytnicze to Ameboza (inaczej Czerwonka amebowa), Malaria (inaczej Zimnica) wywoływana przez kilka gatunków pierwotniaków Plasmodium sp.; Schistosomoza (inaczej Biliharzioza) wywoływana przez przywry Schistosoma sp.

W Polsce najczęstszymi pasożytami układu pokarmowego są lamblie, owsiki i glisty w różnych formach rozwojowych.

Wiele gatunków pierwotniaków może kolonizować ludzki przewód pokarmowy, przy czym niewielka ilość gatunków wywołuje zespoły chorobowe. W Polsce najczęstszym patogennym pierwotniakiem przewodu pokarmowego jest Giardia lamblia kolonizująca głównie jelito cienkie (choroba giardioza / lamblioza). W aspekcie globalnym najważniejszą infekcją pierwotniakową przewodu pokarmowego jest Ameboza (in. Pełzakowica) wywoływana przez Entamoeba histolytica, która kolonizuje głównie jelito grube. Ameboza jest chorobą poważną, w trakcie której dochodzić może m.in. do krwistej biegunki i powstawania ropni w wątrobie.

Innymi przykładami schorzeń pierwotniakowych jelit są zakażenia Cryptosporidium (Kryptosporidioza rozwija się u osób z obniżoną odpornością), a także egzotyczne zakażenia Balantidium coli (Balantidioza), Isospora belli, Cyclospora sp.

Nicienie zasiedlające układ pokarmowy, a którymi człowiek zaraża się drogą fekalno-oralną to Owsik ludzki (Enterobius vermicularis); Włosogłówka ludzka (Trichuris trichiura) zasiedlająca głównie jelito grube; Węgorek jelitowy (Strongyloides stercoralis); Glista ludzka (Ascaris lumbricoides) zasiedlająca w formie dorosłej głównie jelito cienkie, a w formie larwalnej także płuca; Angiostrongylus, Trichostrongylus sp.

Nicieniami przewodu pokarmowego człowiek zarazić się może również drogą przezskórną, czego przykładem są Tęgoryjec dwunastnicy (Ancylostoma duodenale) oraz Necator americanus. 

Z kolei zarażenia u ludzi postaciami larwalnymi glist typowo zwierzęcych obejmują zakażenia gatunkami Toxocara sp., tj. glist występujących powszechnie u kotów i u psów (Toxocaroza). Objawowe schorzenie u człowieka określane jest również jako Larwa trzewna wędrująca.

Nicieniami zarazić można się także poprzez spożycie surowych skorupiaków morskich i ryb; przykładami są Anisakis, Phocanema, Contracoecum, Terranova, Capillaria sp., które wywołują takie choroby jak Anisakioza i Kapilarioza jelitowa.

Płazińce zasiedlające przewód pokarmowy to Tasiemiec nieuzbrojony (Taenia saginata), Tasiemiec uzbrojony (Taenia solium), Tasiemiec karłowaty (Hymenolepsis nana), Bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobothrium latum). Tasiemiec uzbrojony w formie dojrzałej zasiedla jelito cienkie, natomiast w formie larwalnej może lokalizować się także w innych tkankach organizmu. 

Robaczyce tkankowe, które występować mogą u człowieka w zakresie układu pokarmowego, w szczególności wątroby, obejmują wągry Tasiemca uzbrojonego (Taenia solium), Bąblowca (Echinococcus granulosus / cysticus), Bąblowca (Echinococcus alveolaris / multilocularis), a także nicień Włośnica (Trichinella spiralis). Najbardziej niebezpiecznym z wymienionych jest bąblowiec E. alveolaris, gdyż zakażenie nim przebiega w sposób podobny do choroby nowotworowej.

Szczególnymi pasożytami są egzotyczne przywry z rodzaju Schistosoma (S. mansoni, S. japonicum), które wnikają do organizmu człowieka przez skórę podczas kąpieli w zanieczyszczonych akwenach wodnych, a następnie osiedlają się w wątrobie i żyłach jelit.

Innymi przykładami większych przywr, które osiedlić mogą się w wątrobie i drogach żółciowych są Przywra chińska (Opisthorchis / Clonorchis sinensis) i Przywra wątrobowa (Fasciola hepatica).

Grupy ludzi, które szczególnie narażone są na infestacje pasożytnicze obejmują m.in. rolników, hodowców i posiadaczy zwierząt, w tym kotów i psów, osoby z niskim standardem mieszkaniowym, pensjonariuszy zamkniętych zakładów opieki, myśliwych, miłośników spożywania surowego mięsa, osoby niestosujące podstawowych zasad higieny, chodzące w gołych stopach po glebie.

Potencjalne źródła zakażeń pasożytniczych układu pokarmowego człowieka:

 Chorzy ludzie i droga fekalno-oralna: Giardia lamblia, Entamoeba hystolytica, Kryptosporidioza, Balantidioza, Owsik, Glista ludzka, Włosogłówka ludzka, Węgorek jelitowy, Tasiemiec karłowaty.
  Psy: Bąblowiec Echinococcus granulosus, Toxocara canis.
  Dziko żyjące psowate, np. lisy: Bąblowiec Echinococcus alveolaris, Włośnica.
  Koty: Tęgoryjec, Toxocara cati, Toxoplasma gondii.
  Gryzonie: Angiostrongyloza
  Bydło: Trichostrongyloza.
  Świnie: Kryptosporidioza, Balantidioza.
  Surowe mięso: Tasiemiec nieuzbrojny (mięso wołowe), Tasiemiec uzbrojony (wieprzowina), Włośnica, Toxoplazmoza.
  Dziczyzna: Włośnica.
  Surowe ryby i owoce morza: Anisakioza, Kapilarioza
  Surowe ryby słodkowodne: Bruzdogłowiec szeroki.
  Owoce leśne: Bąblowiec Echinococcus alveolaris.
  Zanieczyszczone zbiorniki słodkowodne: Entamoeba hystolytica, Schistosoma sp., Przywra wątrobowa chińska, Przywra wątrobowa, 
  Gleba: Glista ludzka, Włosogłówka ludzka, Węgorek jelitowy, Tęgoryjec dwunastnicy, Toxoplazmoza.
  Pchły, droga fekalno-oralna: Tasiemiec psi, Tasiemiec szczurzy.

Objawy ogólne zakażeń pasożytniczych, w tym przewodu pokarmowego, obejmować mogą szybkie męczenie się, przewlekłe zmęczenie, ogólne osłabienie, bladość, zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, obniżenie masy ciała, skórne i oddechowe reakcje alergiczne, nerwowość, zaburzenia nastroju i zaburzenia psychiatryczne.

Pasożyty zasiedlające jelita oraz tkanki okołojelitowe wywołują różnorodne, niecharakterystyczne objawy brzuszne takie jak bóle brzucha, dyskomfort, mdłości, wymioty, uczucie ssania, uczucie ucisku, zaparcia, luźne stolce, biegunki, krwiste stolce.

Objawy infestacji pasożytniczych, których larwy przechodzą przez płuca, np. Glisty, Tęgoryjca dwunastnicy, czy Necator americanus obejmują kaszel oraz napady duszności. 

Wiele z pasożytów jest źródłem silnych alergenów, które to są przyczyną różnorodnych miejscowych i uogólnionych reakcji alergicznych. Objawy niektórych chorób pasożytniczych są bardziej nasilone, a czasem występują u pacjentów jedynie pod warunkiem zaistnienia stanów przebiegających z upośledzeniem odporności, np. AIDS, niedożywienie, niedobory witaminowe, choroby onkologiczne.

Badania medyczne w chorobach pasożytniczych obejmują bezpośrednie wykrywanie pasożytów i ich form przetrwalnikowych (makroskopowo i mikroskopowo), wykrywanie antygenów pasożytów, badania serologiczne, badania genetyczne w kierunku pasożytów, pośrednie badania laboratoryjne oraz badania obrazowe.

Najczęstszym materiałem do bezpośredniej diagnostyki pasożytów jest kał. Makroskopowo moża ocenić go pod kątem obecności całych lub fragmentów dużych pasożytów wielokomórkowych. Mikroskopowe badanie kału na pasożyty wykonuje się przy pomocy różnorodnych metod, a służy ono wykryciu pasożytów małych, jaj, cyst i form przetrwalnikówych pasożytów. Innym materiałem do badań mikroskopowych jest treść dwunastnicza.

Parazytologiczna diagnostyka mikroskopowa może wykryć w zasadzie wszystkie postaci rozwojowe prawie wszystkich pasożytów (trudności przy ocenie Ancylostoma, Necator, Entamoeba). Logistycznym problemem diagnostyki mikroskopowej w Polsce jest niewystarczająca ilość odpowiednio wyszkolonej i doświadczonej kadry diagnostów wykonujących to badanie.

Badania serologiczne z krwi polegają na wykrywaniu specyficznych przeciwciał przeciwko konkretnemu gatunkowi pasożyta. Ich wartość jest często ograniczona, gdyż wartości dodatnie wskazują na dokonany kontakt z pasożytem, a nie koniecznie na aktywne aktualne zakażenie. Z tego względu diagnostyka serologiczna ma istotniejsze znaczenie przy zawleczonych lub rzadkich pod względem epidemiologicznym zakażeniach pasożytniczych.

W diagnostyce aktywnych infestacji, zaraz po badaniach bezpośrednich, najdokładniejsze są badania oparte o wykrywanie antygenów lub materiału genetycznego pasożyta w materiale biologicznym.

Ogólne badania laboratoryjne, które wykonuje się przy podejrzeniu zakażenia pasożytniczego oraz w ramach diagnostyki różnicowej obejmują m.in. morfologię, rozmaz krwi obwodowej, OB, CRP, IgE całkowite, CPK, próby wątrobowe.

W badanich obrazowych takich jak USG, TK, czy MRI możliwe jest wykrycie pasożytniczych zmian ogniskowych w wątrobie. Wymienione metody, jak również badanie RTG pasażu jelitowego, mogą wykryć obecność pasożytów w przewodzie pokarmowym.

Działanie leków stosowanych w terapii robaczyc polega zwykle na selektywnym uszkadzaniu metabolizmu pasożyta lub na osłabianiu przylegania robaka do tkanek żywiciela. Należy mieć na uwadze, że w przypadku robaków wielokomórkowych, których cykl życiowy jest wieloetapowy i obejmuje różnorodne formy rozwojowe leki antyhelmintyczne działają jedynie na konkretne, a nie na wszystkie formy; zwykle na formy żywe, a nie przetrwalnikowe. W związku z tym leczenie niektórych robaczyc może wymagać terapii powtarzanej lub długotrwałej oraz powinno być wsparte działaniami mającymi na celu zapobieganie powtórnej infestacji. Przy zapobieganiu robaczycom u posiadaczy psów i kotów znaczenie ma regularne, weterynaryjne odrobaczanie zwierząt.

Przykłady leków stosowanych w zakażeniach pierwotniakowych obejmują metronidazol, tynidazol, spiramycynę, trimetroprym-sulfametoksazol, chlorochinę. W leczeniu robaczyc wielokomórkowych wykorzystywane są takie leki jak pirantel, mebendazol, albendazol, prazykwantel, niklozamid.

Poza leczeniem farmakologicznym ważne jest wdrożenie skutecznych zasad higieny i zapobiegania ponownym zakażeniom, a także modyfikacja diety na zawierającą mało cukrów prostych.

Przykładowe działania mające na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa zakażeń pasożytniczych obejmują zachowanie ogólnej wysokiej higieny w gospodarstwie domowym i miejscu pracy; prasownie bielizny; mycie i higiena rąk; regularne sprawdzanie kału u dzieci uczęszczających do przedszkoli i szkół, a także u dorosłych pensjonariuszy zakładów zamknietych; obróbka termiczna mięsa przed spożyciem; głębokie mrożenie przechowywanego mięsa, szczególnie ryb; niespożywanie surowego mięsa oraz mięsa pochodzącego z nieznanego źródła; dokładne mycie warzyw, owoców i leśnych jagód; regularne odrobaczanie zwierząt domowych; unikanie chodzenia gołymi stopami po glebie; unikanie kąpieli w stawach i jeziorach w przypadku obecności ran na ciele; używanie repelentów przeciwko owadom, noszenie odzieży zakrywającej ciało oraz spożywanie jedynie przegotowanej lub butelkowanej wody podczas podróży egzotycznych.

Dziękujemy uprzejmie za przeczytanie artykułu. Napisz do nas, jeśli potrzebujesz zarezerwować konsultację medyczną. Zespół lekarzy w Opiece Medycznej Golden Care już od 2011 roku służy pomocą!